Dossier: Zwarte Piet

Datum: 23 oktober 2013

De Zwarte Piet-discussie laait ook dit jaar (2013) weer hoog op. Na de uitspraak van VN-functionaris Verene Shepherd dat het Sinterklaasfeest onmiddellijk moet worden afgeschaft, wordt het debat op Twitter en in andere media op het scherp van de snede gevoerd. Het Meertens Instituut publiceerde de afgelopen jaren een aantal artikelen over de herkomst van Zwarte Piet. De belangrijkste hebben we hieronder op een rijtje gezet.

In de discussie over Zwarte Piet worden regelmatig vragen opgeworpen over Zwarte Piet en Sinterklaas in heden en verleden. Op een aantal van deze vragen wordt antwoord gegeven in de Veelgestelde vragen.

Artikelen

Zwarte Piet heette eerder ook wel Trappadoeli, Assiepan, Sabbas, Sjaak Sjoor, Hans Moef of Nicodemus. Maar de naam Piet heeft de oudste papieren.

Helsloot (2011): De oudst bekende naam van Zwarte Piet: pieter-mê-knecht (1850). Nieuwsbrief Meertens Instituut.

Zwarte Piet is een meerduidige figuur. Enerzijds wordt hij beschouwd als onderdeel van een oude traditie, anderzijds wordt hij gezien als een symbool van een raciale en racistische stereotypering van zwarten.

Helsloot, J.I.A. (2009) 'Is Zwarte Piet uit te leggen?'. In: Koops, W. & M. Pieper & E. Boer (ed.). Sinterklaas verklaard. Amsterdam : SWP, 2009, pp. 76-85.

Eugenie Boer-Dirks geeft vanuit een kunsthistorisch perspectief een duiding van de figuur van Zwarte Piet.

Boer-Dirks, E. (1993): Nieuw licht op Zwarte Piet. In: Volkskundig Bulletin. Tijdschrift voor Nederlandse cultuurwetenschap. Uitgave van het Meertens Instituut, (pp. 1-35).

Veel Nederlanders zijn van mening dat de figuur van Zwarte Piet volkomen losstaat van enige vorm van racisme. Volgens John Helsloot is hierbij sprake van ‘culturele afasie’. Om dit tegen te gaan pleit hij voor een brede voorlichtingscampagne.

Helsloot, J.I.A. (2012) 'Zwarte Piet and Cultural Aphasia in the Netherlands'. In: Quotidian. Journal for the Study of Everyday Life: 3, 1-20.

De figuur nu bekend als ‘Zwarte Piet’ verschijnt ten tonele in 1850, in het prentenboekje Sint Nikolaas en zijn knecht van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman. Over het waarom van deze toevoeging aan de voordien alleen staande Sinterklaas heeft Schenkman zich niet uitgelaten. Helsloot zet de mogelijkheden op een rijtje.

Helsloot, J.I.A. (2008) De ambivalente boodschap van de eerste 'Zwarte Piet' (1850). In: De kleine Olympus. Over enkele figuren uit de alledaagse mythologie, (pp. 93-117).

Verzet tegen Zwarte Piet is niet nieuw. In de bundel Veranderingen van het alledaagse was een hoofdstuk gewijd aan het verzet en het onbegrip daarover. Een impasse?

Helsloot, J.I.A. (2005) 'De strijd om Zwarte Piet.'. In: Hoving, I.A. & H.T. Dibbits & M. Schrover (ed.). Veranderingen van het alledaagse 1950-2000. Den Haag : Sdu, 2005, pp. 249-271, 398.

In het boekje Sint Nikolaas en zijn knecht (1850) van Jan Schenkman (1806-1863) is Sinterklaas voor het eerst afgebeeld met een ‘knechtje, dat zwart is van kleur’. Hoe kwam Schenkman daarbij? In de glossy Sint van 2012 presenteerde Henk van Benthem een nieuwe bron voor de herkomst van Zwarte Piet: de roman Ivanhoe (1819/1820) van Walter Scott.

Helsloot, J.I.A. (2012): Zwarte Piet: geen Afrikaanse slaaf maar een Saraceen? De argumenten van Henk van Benthem betwist. Bewerking door Mathilde Jansen voor de Nieuwsbrief Meertens Instituut.

Update 2015:

Prenthistoricus en Sinterklaasonderzoeker dr. Nico Boerma beschrijft en analyseert in de nieuwsbrief van november 2015 een door hem gevonden tot nu toe onbekende bron: een Duits gedicht uit 1803 (of eerder), waarin een winterse geschenkenbrenger, de Kerstman, optreedt met naast zich een knecht. Deze knecht Ruprecht, die zijn ‘slaaf’ en een ‘neger’ genoemd wordt, werpt nieuw licht op de voorgeschiedenis van het boekje (1850) van Jan Schenkman, waarin voor het eerst die andere geschenkenbrenger, Sint-Nicolaas, te zien is samen met een man met donkere huidskleur als knecht.